Một cuộc chạy đua vũ trang mới trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo

Trong những năm gần đây, các quốc gia đã đổ nguồn lực khổng lồ vào trí tuệ nhân tạo (AI) như thể đang tham gia vào một cuộc chạy đua vũ trang mới. Các nhà lãnh đạo xem AI là một công nghệ chiến lược, có thể mang lại quyền lực toàn cầu cho những ai làm chủ được nó.

Cuộc chạy đua này không chỉ giới hạn trong các trung tâm công nghệ truyền thống. Các chiến lược gia quân sự nói về một cuộc chạy đua vũ trang AI, lo ngại rằng vũ khí được AI hỗ trợ có thể làm thay đổi cán cân quyền lực. Các nhà hoạch định kinh tế xem AI là “nền tảng của nền kinh tế đổi mới” và là nguồn tạo ra của cải và an ninh. Trên toàn cầu, AI đã trở thành một quân cờ trong ván cờ địa chính trị. Tuy nhiên, giữa những tiếng hô hào phải dẫn đầu trong lĩnh vực AI bằng mọi giá, một câu hỏi then chốt thường bị bỏ qua: AI rốt cuộc là để làm gì? Trong cuộc chạy đua nhằm vượt lên trước các đối thủ, người ta ngạc nhiên khi thấy công chúng rất ít khi suy tư một cách nghiêm túc về mục đích thực sự của các công nghệ này ngay từ đầu. Câu hỏi thầm lặng này – tại sao chúng ta phát triển AI, và để phục vụ cho điều gì – có thể chính là yếu tố quyết định liệu AI sẽ trở thành công cụ thống trị hay là phương tiện nâng cao phẩm giá con người.

Ưu tiên mục đích hơn tiến bộ

Việc bỏ quên mục đích trong cuộc đua AI không phải là hiện tượng mới. Cách đây hơn một thập niên, Đức Giáo hoàng Bênêđictô XVI đã cảnh báo rằng khi xã hội chỉ chăm chăm vào cách phát triển công nghệ mà bỏ qua lý do tại sao, thì công nghệ có thể bị xem như là tự thân chính đáng, thậm chí trở thành một dạng ý thức hệ. Ngài cảnh báo rằng tiến bộ công nghệ, nếu tách rời khỏi việc tra vấn sâu xa về ý nghĩa và các giá trị, thì sẽ dễ trở nên mơ hồ hoặc nguy hại. Ngài từng nhận định: “Phát triển công nghệ có thể dẫn đến ảo tưởng rằng công nghệ là tự đủ, nếu người ta quá chú tâm đến ‘làm thế nào’… mà không quan tâm đủ đến vô số câu hỏi ‘tại sao’ nằm ở nền tảng mọi hoạt động của con người”. Theo Đức Bênêđictô, hệ quả là chúng ta có thể “ủy thác toàn bộ tiến trình phát triển cho công nghệ”, và bị cuốn trôi mà không có định hướng mang tính luân lý. Nói cách khác, nếu chúng ta cứ lao về phía trước mà không hỏi rằng những điều thiện hảo tối hậu mà các sáng tạo của mình phục vụ là gì, thì chúng ta có nguy cơ tạo ra những công cụ đầy quyền năng nhưng thiếu đi chiếc la bàn để hướng dẫn cách sử dụng chúng.

Nhận định sâu sắc này phản ánh trực tiếp bối cảnh AI hiện nay. Phần lớn sự chú ý hiện tập trung vào các thuật toán nhanh hơn, dữ liệu lớn hơn, và nỗ lực vượt mặt đối thủ trong bước đột phá kế tiếp. Nhưng tất cả những điều đó là để làm gì? Truyền thống xã hội Công giáo nhấn mạnh rằng mọi nỗ lực của con người, bao gồm cả công nghệ, đều phải hướng đến thiện ích chung và phẩm giá con người. Giáo hội dạy rằng tiến bộ không thể được xem là tiến bộ đích thực nếu nó làm gia tăng bất bình đẳng hoặc làm suy yếu phúc lợi của con người. Như Đức Giáo hoàng Phanxicô từng nói: “Những phát triển công nghệ không dẫn đến việc cải thiện chất lượng cuộc sống cho toàn thể nhân loại… thì không bao giờ có thể được xem là tiến bộ thực sự”. Nguyên tắc này làm nổi bật một cách rõ nét câu hỏi thầm lặng trong cuộc chạy đua vũ trang AI: Chúng ta đang phát triển AI chỉ để giành chiến thắng và kiểm soát, hay để thực sự cải thiện điều kiện sống của con người?

Ngay cả một số nhà hoạch định chính sách cũng bắt đầu trăn trở về vấn đề này. Cơ quan Cố vấn Cấp cao của Liên Hiệp Quốc về AI đã cảnh báo rằng một số ít công ty và quốc gia có thể áp đặt AI lên thế giới “mà người dân không có tiếng nói trong cách công nghệ ấy được sử dụng”, trừ khi hệ thống quản trị theo kịp tốc độ phát triển. Các cuộc thảo luận quốc tế ngày càng ghi nhận rằng những lợi ích và rủi ro của AI phải được chia sẻ và quản lý phù hợp với nhân quyền và các giá trị nhân văn. Tuy nhiên, trong diễn đàn toàn cầu, những câu trả lời cụ thể cho câu hỏi về mục đích của AI vẫn còn mờ nhạt. Bernard Lonergan, một triết gia Dòng Tên thế kỷ XX, hẳn sẽ nhìn thấy ở đây nhu cầu cần có sự hoán cải – không chỉ ở trí tuệ, mà còn ở đạo đức và tâm linh. Lonergan nhấn mạnh tầm quan trọng của “khát vọng nhận thức vô hạn” được định hướng bởi sự khôn ngoan và tinh thần trách nhiệm. Nói một cách thực tế, điều đó có nghĩa là phải dừng lại trước cơn sốt đổi mới để đặt ra những câu hỏi nền tảng về ý nghĩa và mục đích. Như Lonergan kêu gọi, chúng ta cần không chỉ thông minh trong việc phát triển công nghệ mới, mà còn phải hợp lý trong việc đánh giá giá trị của chúng và có trách nhiệm trong cách chúng ta áp dụng chúng. Những nguyên tắc siêu việt của ông – hãy chú ý, hãy thông minh, hãy hợp lý, hãy có trách nhiệm, hãy yêu thương – gợi mở rằng tiến bộ đích thực trong lĩnh vực AI sẽ đòi hỏi sự suy tư cẩn trọng về điều mà chúng ta thực sự muốn đạt được cho nhân loại.

Những góc nhìn từ Vatican

Trong khi các siêu cường công nghệ tranh giành quyền thống trị AI, một tiếng nói tưởng như không ngờ tới đã can thiệp để tái định hình cuộc đối thoại: Vatican. Vào cuối năm 2024, Vatican đã ban hành Hướng dẫn về Trí tuệ Nhân tạo (Linee Guida in Materia di Intelligenza Artificiale) như một dạng kim chỉ nam đạo đức cho thời đại kỹ thuật số. Những hướng dẫn này, hiện đang có hiệu lực, đặt ra thách thức cho cả các tổ chức thế tục lẫn các tổ chức tôn giáo phải đặt ra câu hỏi: “Làm thế nào để chúng ta đảm bảo rằng AI phục vụ con người mà không làm tổn hại đến những giá trị sâu xa nhất của chúng ta?” Đây là sự diễn đạt trực tiếp cho câu hỏi thầm lặng đã được nêu ra. Câu trả lời của Vatican bắt nguồn từ những nguyên lý bền vững trong học thuyết xã hội Công giáo. Các hướng dẫn đưa ra một tầm nhìn táo bạo về công nghệ như một công cụ được con người cùng sáng tạo với Thiên Chúa, nhằm gìn giữ phẩm giá con người, bảo vệ thiện ích chung và chăm sóc công trình tạo dựng. Những hướng dẫn này nhắc nhở chúng ta rằng AI có thể mở rộng năng lực của con người, nhưng không bao giờ có thể thay thế những phẩm chất độc nhất vô nhị nơi con người như sự sáng tạo, tính tự chủ, hay trách nhiệm luân lý. Tóm lại, đổi mới công nghệ phải luôn đặt con người làm trung tâm.

Trọng tâm trong cách tiếp cận của Vatican là xác tín rằng con người phải luôn là chủ thể của công nghệ, chứ không phải là nạn nhân, hay một mắt xích trong cỗ máy của nó. Một nguyên tắc then chốt khẳng định rằng đổi mới công nghệ “không thể và không bao giờ được vượt qua hay thay thế con người; trái lại, nó phải ở trong vai trò phục vụ con người, để công nghệ hỗ trợ và tôn trọng phẩm giá con người”. Sự nhấn mạnh vào AI vì con người này phản ánh một nguyên lý cốt lõi trong tư tưởng Công giáo: con người được tạo dựng theo hình ảnh Thiên Chúa và được ban tặng một phẩm giá bất khả xâm phạm. Bất kỳ hệ thống AI nào, dù tiên tiến đến đâu, rốt cuộc vẫn là sản phẩm của trí tuệ con người và phải luôn là công cụ hướng đến các mục đích nhân bản. Như tài liệu Antiqua et Nova của Vatican vào tháng 01/2025 đã khẳng định: “Giống như bất kỳ sản phẩm nào của trí sáng tạo con người, AI cũng có thể được hướng đến những mục đích tích cực hoặc tiêu cực”. AI không tự thân là tốt hay xấu; điều quan trọng là ý hướng và mục đích định hướng cho việc thiết kế và sử dụng nó. Văn kiện này hoàn toàn chính đáng khi kêu gọi rằng AI phải được “hướng đến việc phục vụ con người và thiện ích chung”. Điều đó có nghĩa là phải ưu tiên những ứng dụng thúc đẩy sự phát triển toàn diện của con người – trong giáo dục, y tế, lao động và chăm sóc những người dễ bị tổn thương – đồng thời kiên quyết chống lại những hình thức sử dụng làm suy yếu nhân quyền hoặc phẩm giá con người.

Điều quan trọng là các văn kiện của Vatican không chỉ dừng lại ở các nguyên tắc đạo đức, mà còn gắn kết chúng với hành động cụ thể. Đức Giáo hoàng Phanxicô đã nhiều lần kêu gọi một “nền chính trị lành mạnh” có khả năng định hướng AI phục vụ thiện ích chung và một tương lai tốt đẹp hơn. Đáp lại lời kêu gọi này, Bản hướng dẫn về AI của Vatican tìm cách cân bằng giữa những cơ hội phi thường mà AI mang lại với việc tôn trọng những giá trị nền tảng nhằm “bảo vệ từng con người”. Tài liệu này cổ vũ sự hợp tác quốc tế và công bằng xã hội trong quá trình phát triển AI, nhấn mạnh rằng lợi ích của AI cần được phân phối một cách công bằng chứ không bị tập trung vào tay một số ít người. Trong một thế giới mà AI tiên tiến có thể làm trầm trọng thêm các bất bình đẳng, Giáo hội khẳng định lập trường ưu tiên cho người nghèo và những người bị gạt ra bên lề: AI không được trở thành một hình thức phân hóa công nghệ mới giữa những người có và không có điều kiện tiếp cận. Quan điểm này phù hợp với giáo huấn xã hội Công giáo rộng lớn hơn về tình liên đới và định hướng phổ quát của của cải – nói cách khác, rằng mọi thành quả của công trình sáng tạo (bao gồm cả sáng tạo kỹ thuật số ngày nay) đều được dành cho lợi ích của toàn thể nhân loại, chứ không chỉ phục vụ cho nhóm người quyền lực nhất.

Thống trị hay thịnh vượng?

Sự căng thẳng xoay quanh mục đích của AI có thể được nhìn như một cuộc đối đầu giữa hai tầm nhìn. Một tầm nhìn – hiện đang chiếm ưu thế trong cuộc cạnh tranh giữa các cường quốc – coi AI theo lối tư duy được-mất tuyệt đối: một công cụ để giành lấy ưu thế kinh tế và quân sự, kể cả khi điều đó đồng nghĩa với việc xâm phạm các vùng xám về đạo đức. Thật vậy, tài liệu Antiqua et Nova đã cảnh báo về vai trò của AI trong chiến tranh, khi lưu ý rằng các hệ thống vũ khí tự động có thể đẩy nhanh xung đột “vượt khỏi tầm kiểm soát của con người”, kéo theo những hệ lụy thảm khốc đối với nhân quyền. Chúng ta đã chứng kiến những nguyên mẫu như vậy được sử dụng: AI có thể điều phối dàn máy bay không người lái, tiến hành các cuộc tấn công mạng, và tạo ra những chiến dịch tuyên truyền giả mạo bằng công nghệ deepfake. Nếu không có ranh giới mang tính đạo đức, AI có thể trở thành công cụ kiểm soát và bạo lực trong tay các nhà nước hay tập đoàn nhằm đối phó với đối thủ hoặc chính người dân. Điều đáng lưu ý là ngay cả trong các diễn đàn quốc tế, sự đồng thuận về các nguyên tắc AI quân sự vẫn rất khó đạt được.

Đối lập với viễn tượng chạy đua thống trị là tầm nhìn do các nhà đạo đức học, lãnh đạo tôn giáo và liên minh toàn cầu đang nổi lên mang tên “AI vì điều thiện” cổ vũ. Quan điểm này cho rằng mục đích cao cả nhất của AI là phục vụ sự phát triển con người và tiến bộ đích thực – một tiến bộ không chỉ được đo lường bằng GDP hay quy mô kho vũ khí, mà bằng mức độ an sinh và phẩm giá con người. Các nhà tư tưởng Công giáo thường nói đến sự phát triển con người toàn diện, nghĩa là một sự phát triển mang tính trọn vẹn và nhân bản: tăng trưởng kinh tế đi đôi với sự phát triển tinh thần, xã hội và luân lý. Nếu AI được phát triển theo tầm nhìn toàn diện này, nó có thể tạo ra những bước tiến lớn trong giáo dục, chữa bệnh, giảm công việc nặng nhọc và góp phần bảo vệ hành tinh. Thực tế, các hệ thống AI ngày nay đã hỗ trợ bác sĩ trong việc chẩn đoán bệnh và giúp nông dân tối ưu hóa năng suất mùa màng. Tuy nhiên, những lợi ích này chỉ thực sự mang lại giá trị nếu được định hướng bởi một nền đạo đức đặt con người lên trên. Như tài liệu Antiqua et Nova ghi nhận, sự trỗi dậy nhanh chóng của AI đã khiến nhiều người phải suy tư lại về ý nghĩa của việc làm người trong một thế giới có những cỗ máy có thể bắt chước một số khía cạnh của trí thông minh. Theo quan điểm Công giáo, làm người không chỉ là khả năng giải quyết vấn đề hay xử lý dữ liệu; mà còn là năng lực lý trí, chọn lựa luân lý, sáng tạo, yêu thương, và sống trong hiệp thông với tha nhân. Vì vậy, AI phải luôn là phương tiện để nâng cao các năng lực nhân linh này, chứ không phải là cứu cánh tự thân hay là sự thay thế cho trách nhiệm con người. Như lời Đức Giáo hoàng Phanxicô, chúng ta cần một “đạo đức của tự do, trách nhiệm và tình huynh đệ” để định hướng công nghệ, sao cho nó thúc đẩy “sự phát triển toàn diện con người trong tương quan với người khác và với toàn thể công trình sáng tạo”.

Tầm nhìn nhân văn này không bác bỏ AI hay những tiến bộ kỹ thuật đáng kinh ngạc của nó. Trái lại, viễn tượng này nhìn nhận AI như một món quà từ thiên tài con người – một món quà mà nếu được định hướng đúng đắn, có thể trở thành một phần của “sự cộng tác giữa người nam và người nữ với Thiên Chúa trong việc hoàn thiện công trình sáng tạo hữu hình”. Tại đây, chúng ta tìm thấy điểm giao thoa giữa thần học và chủ nghĩa nhân văn thế tục: cả hai đều đồng thuận rằng công nghệ phải góp phần cải thiện điều kiện sống của con người. Câu hỏi thầm lặng “AI để làm gì?” mời gọi chúng ta cân nhắc các đổi mới công nghệ theo tiêu chuẩn này. Liệu một ứng dụng AI cụ thể có tôn trọng phẩm giá con người và thúc đẩy thiện ích chung chăng? Liệu AI có nâng đỡ những người dễ bị tổn thương và tăng cường khả năng sống trong tình liên đới và sự thật không? Nếu câu trả lời là có, thì rất có thể AI đang phục vụ sự phát triển đích thực. Còn nếu AI bị dùng để khai thác, gây chia rẽ, hoặc làm suy giảm nhân phẩm, thì dù có “tân tiến” đến đâu, AI vẫn không vượt qua được thước đo của tiến bộ đích thực.

Nt. Anna Ngọc Diệp, OP

Dòng Đa Minh Thánh Tâm

Lược dịch từ: wordonfire.org (26/5/2025)